Πώς μεταφράζεται η τουρκική επικαιρότητα;

της Çiçek Tahaoğlu: Ρωτήσαμε ανταποκριτές ξένων πρακτορείων όπως Reuters, DPA, AFP

Η τουρκική επικαιρότητα βρίθει από γεγονότα του στυλ "άντε τώρα πήγαινε εσύ και πες το αυτό σ'έναν ξένο". Συζητώντας με κάποιον που δεν ζει από κοντά την τουρκική πολιτική σκηνή, βρίσκουμε τον εαυτό μας μπλεγμένο σε συζητήσεις κι εξηγήσεις του είδους "ναι, ok, αλλά πριν από αυτό έγινε εκείνο" και "εννοείται ότι πίσω απ'αυτό υπάρχει και τούτο".

Πώς αξιολογούν οι ξένοι ανταποκριτές το ζήτημα; Πώς κάνουν ειδήσεις σε ξένες γλώσσες από μια επικαιρότητα που ξεφεύγει διαρκώς με δηλώσεις κι εκφράσεις όπως "horolop şorolop", "μπάσταρδοι" και "ατρόμητοι";

Κάμποσο καιρό πριν από τις αμερικανικές εκλογές και αρκετούς μήνες αφού είχε τραβηχτεί σε βίντεο η δήλωση του δημοκρατικού υποψηφίου Μπάιντεν περί της ανάγκης στήριξης της αντιπολίτευσης στην Τουρκία, προκλήθηκε μια τρομερή συζήτηση. Η αρχισυντάκτης του Duvar English θυμίζει ότι αμέσως μετά από αυτήν την κρίση, ο Ερντογαν έθεσε το ζήτημα λέγοντας "εμείς έχουμε και πιει και τσάι μαζί". Για την Neşe İdil, "η μετάφραση της δήλωσης δεν είναι δύσκολη, η έκφραση όμως είναι πολύ τυπική του τόπου".

Η Linda Say που εργάζεται για το γερμανικό πρακτορείο DPA, μας λέει ότι ψάχνει και ξανά ψάχνει τις σημασίες λέξεων που γνωρίζει. "Υπάρχουν λέξεις που κοιτώ διαρκώς εδώ και πέντε χρόνια. Αποδίδεις κάπως το νόημα αλλά και πάλι δεν ταιριάζει ακριβώς. Έχει να κάνει και με την κουλτούρα. Για παράδειγμα κοίταξα μόλις χθες τη λέξη 'ανήθικος'. Κι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η έννοια δεν σημαίνει το ίδιο πράγμα για έναν αναγνώστη στην Τουρκία και για έναν άλλον στη Γερμανία". Η Linda θεωρεί πως "η συναισθηματική ενέργεια των τουρκικών" δεν βγαίνει πάντα στα γερμανικά. Λέει ότι τα γερμανικά είναι μια "λογική γλώσσα", μια γλώσσα που λειτουργεί "πολύ΄ευθέως". "Μερικές φορές, αφού διαβάσω ξανά μια είδηση που ετοίμασα με πολύ ενθουσιασμό, λέω ότι μάλλον δεν άξιζε και τόσο τον κόπο. Όταν δεν μπορούμε να μεταφέρουμε τις τοπικές αποχρώσεις, η αξία της είδησης μειώνεται, χάνει τον εντυπωσιακό χαρακτήρα της".

Όσα δεν μεταφράζονται και χάνονται στη μετάφραση

Η Şafak Timur εργάζεται εδώ και 15 χρόνια για τον ξένο τύπο. Είναι της άποψης ότι ορισμένες δηλώσεις πολιτικών βρίσκονται σε "επίπεδο αδυναμίας μετάφρασης". Ορισμένα πράγματα είναι ‘lost in translation’, "μερικές φορές όταν προσπαθούμε να διατηρήσουμε τον τόνο και τη μορφή μιας δήλωσης στη μετάφραση, βγαίνει ένα γελοίο αποτέλεσμα για τον αναγνώστη κι η σύνταξη λέει ευθέως εγώ δεν κατάλαβα τίποτα".

Δημοσιογράφοι που ετοιμάζουν ειδήσεις για ξένα μέσα μεταφέρουν δηλώσεις που πιθανά δεν μεταφράζονται ή μπορεί να χαθούν στη μετάφραση αν βγάλει κανείς τα εισαγωγικά. Η Şafak εξηγεί ότι "παραφράζουμε τις περισσότερες δηλώσεις, δηλαδή αντί να μεταφράσουμε λέξη προς λέξη λέμε τί έγινε ή τί ήθελε να πει. Για παράδειγμα, μεταφέρουμε ειδήσεις με εκφράσεις όπως 'επέστησε την προσοχή σε αυτό το θέμα' ή 'ειρωνεύτηκε τον αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης'. "Εάν χρησιμοποιήσουμε εισαγωγικά, ψάχνουμε να βρούμε μια έκφραση που θα αυξήσει το νόημα της δήλωσης. Εάν θεωρήσουμε ότι δεν θα γίνει κατανοητή, την διαγράφουμε από το άρθρο".

Ποιός είναι ο πιο δύσκολος πολιτικός από άποψη μετάφρασης ;

Εννοείται ότι ακόμα κι αν βγάλετε τις δηλώσεις από τα εισαγωγικά και προσθέστε πληροφορίες για το παρελθόν, δεν είναι πάντα εύκολο να πείτε τί ήθελε να πει. Όταν ρωτήσαμε ποιός είναι ο πιο δύσκολος πολιτικός για μετάφραση, η απάντηση των δημοσιογράφων ήταν κοινή: ο αρχηγός του κόμματος Εθνικιστικής Δράσης Devlet Bahçeli.

Επειδή είναι παίχτης εσωτερικής πολιτικής σκηνής, οι δηλώσεις του δεν βγαίνουν συχνά στον διεθνή τύπο. Κι όταν βγαίνουν, αυτό δεν πιάνει, δεν πετυχαίνει, μεταφράζοντας τις δηλώσεις του λέξη προς λέξη εντός εισαγωγικών. Η Neşe İdil επιχειρεί να μεταφράσει - με ένα μειδίαμα - τη δήλωση Μπαχτσελί ότι "η Δημοκρατία της Τουρκίας δεν μπορεί να αφεθεί στα χέρια και τις προθέσεις των οπαδών της παγκοσμιοποίησης με τα αχόρταγα στομάχια και τα μακρυά μουστάκια, των πονηρών που πουλάν γλυκό νερό κι έχουν χάσει τη μπάλα, των φιλελευθέρων του ζαχαροπλαστείου και των επαναστατών της ταβέρνας".

H İdil μας λέει ποιός είναι ο εφιάλτης της : κάθε Τρίτη γίνεται σύγκληση κοινοβουλευτικών ομάδων στη Βουλή και ένας ένας οι αρχηγοί των κομμάτων κάνουν δηλώσεις. "Περνώ τη μέρα με το λεξικό των παροιμιών και των γνωμικών. Όταν διαβάζω και δεν καταλαβαίνω κάτι για να το μεταφράσω στα αγγλικά πρέπει πρώτα να το μεταφράσω από τα τουρκικά στα τουρκικά".

Τις προηγούμενες βδομάδες η δήλωση Μπαχτσελί "όποιος δεν τρώει μπουκιά στο Παρίσι είναι έτοιμος να φάει κάτι", μια δήλωση επί των κριτικών που ασκήθηκαν στην καμπάνια του κόμματος 'κρεμάστε φραντζόλες', έγινε μια από τις δηλώσεις που συζητήθηκαν περισσότερο στα κοινωνικά μέσα. Το site Duvar English έκανε είδηση τη δήλωση με τον εξής τρόπο: "Ο κυβερνητικός εταίρος επιχείρησε να συμμετάσχει στον πόλεμο λέξεων μεταξύ Τουρκίας και Γαλλίας αλλά ξέχασε τις λέξεις".

Στην είδηση αναφέρεται η ιστορία της πρότασης στην οποία επιχείρησε να παραπέμψει ο Μπαχτσελί "αν δεν έχετε ψωμί, φάτε παντεσπάνι". Και δίνεται και το ιστορικό της επιλογής του να κάνει την συγκεκριμένη παραπομπή.

Προτάσεις χωρίς υποκείμενα: Ποιός επιτίθεται στην Τουρκία;

Άλλο ένα χαρακτηριστικό των δηλώσεων από πολιτικούς είναι η κατασκευή προτάσεων ενίοτε χωρίς υποκείμενα, άλλοτε δε δίχως κατηγορήματα. Η İdil  επισημαίνει τη δυσκολία να βάλει κανείς σε ένα πλαίσιο δηλώσεις όπου "οι λέξεις αποκτούν ένα νόημα όπως μπαίνουν η μια πίσω από την άλλη". Η Toksabay από την άλλη λέει ότι οι πολιτικοί "δεν αισθάνονται πάντα την ανάγκη να τελειώσουν κάθε πρόταση". Κι από τεχνική άποψη είναι αδύνατον να μεταφράσει κανείς στα αγγλικά μια πρόταση δίχως ρήμα.

Κι οι δηλώσεις του προέδρου Ερντογάν; είναι εύκολο ή δύσκολο να τις μεταφράσει κανείς;

Η Toksabay λέει πως δυσκολεύεται αρκετά να εξηγήσει στον αναγνώστη απροσδιόριστα υποκείμενα, πράγμα που παρατηρείται συχνά στις ομιλίες Ερντογαν. Το να μεταφράσει κανείς το "Εεεε CHP" είναι εύκολο. Αλλά όταν αρχίσει να μιλά χωρίς υποκείμενα του στυλ "μας κάναν αυτό και μας κάναν εκείνο", είναι δύσκολο. Για παράδειγμα τον Αύγουστο του 2018 που έπεφτε η λίρα, και ο Αλμπαϊράκ, και ο Ερντογάν έκαναν λόγο για οικονομική επίθεση. "Γίνονται οικονομικές επιθέσεις κατά της χώρας μας" είπαν αλλά για το ποιός έκανε αυτές τις επιθέσεις δεν ειπώθηκε τίποτα. Οι συνδρομητές μας είναι πιο πολύ οικονομολόγοι, επενδυτές, σύμβουλοι επιχειρήσεων κι αυτό είναι πολύ σημαντικό για το Reuters. Κι έτσι προσπαθούμε να καλύψουμε κάπως το θέμα λέγοντας για παράδειγμα "δεν υπέδειξε ποιός αλλά έκανε λόγο για οικονομική επίθεση". Αυτό βέβαια δεν είναι αρκετό για τους συνδρομητές μας. Και στέλνουν μέηλ ρωτώντας "για ποιόν ακριβώς μιλά" κι εντός εισαγωγικών "όσοι δεν ανέχονται την Τουρκία; η Αμερική; Ποιός επιτίθεται στην Τουρκία;"

[...]

Ποιά ήταν η είδηση ή δήλωση που δυσκολευτήκατε να μεταφράσετε περισσότερο;

Şafak Timur: Ένα από αυτά που με δυσκολεύουν το περισσότερο είναι η "επιχείρηση πρόσληψης" (παραστάσεων, δημιουργίας εντυπώσεων). Είναι μια έκφραση που χρησιμοποιείται πολύ συχνά. Είναι ένα από τα βασικά θέματα της κυβερνητικής ρητορικής, μια περίοδο ειδικά είχαν χτίσει πολλά πάνω σε αυτό. Όταν λες  “Perception operation” κανείς δεν καταλαβαίνει τι θες να πεις και νομίζει ότι έκανες κακής μετάφραση. Ένα άλλο είναι  το "ντόπιο κι εθνικό" (yerli ve milli). Το μεταφράζουμε ως  “local and national” αλλά δεν δίνει την αίσθηση που βγάζει στα τουρκικά.

Linda Say: Δυσκολεύτηκα πολύ να μεταφράσω μία από τις πρώτες δηλώσεις που έγιναν αμέσως μετά από το πραξικόπημα της 15 Ιούλη. Για παράδειγμα, η λέξη "απόπειρα" (kalkışma) δεν έχει κανένα νόημα μόνη της. Αν πεις "απόπειρα πραξικοπήματος", γίνεται καλύτερα κατανοητό. Να πω και για την περίπτωση της λέξης "Ναζί": λεν εύκολα τους Γερμανούς "ναζιστικά υπολείμματα" όταν παρατηρείται κάποια ένταση. Πρέπει να βρω το πιο κατάλληλο αντίστοιχο της λέξης υπόλειμμα στα γερμανικά. Γιατί, ας πουμε ότι μεταφράζω λάθος, έτσι δημοσιεύεται στις περισσότερες εφημερίδες στη Γερμανία. Το "Ναζί" λέγεται πλέον πολύ εύκολα. Βάλαν για παράδειγμα αγκυλωτό σταυρό (περιβραχιόνιο) στο μπράτσο της Α. Μέρκελ σε πρωτοσέλιδο μιας εφημερίδας στην Τουρκία. Αυτό δημιούργησε πρώτα πρώτα πραγματικά μεγάλη αίσθηση στη Γερμανία. Όταν το επανέλαβαν, όλοι άρχισαν να διερωτώνται "μα καλά, ξανά ;". Η είδηση έχασε το ενδιαφέρον της, πέρασε σε επίπεδο ρητορικής.

Ece Toksabay: Οι κασέτες των ημερών 17-25 Δεκεμβρίου ήταν μια δύσκολη φάση. Αν και δεν είχε εξακριβωθεί η πιστότητά τους, έγινε χαμός κι ήταν ανάγκη να καταλάβουν τι έγινε οι αναγνώστες. Έπρεπε να μεταφραστούν λέξη προς λέξη αλλά ήταν πολύ δύσκολο. Για παράδειγμα η λέξη "μηδενίζω" περνά αλλά χωρίς υποκείμενο. Καθώς ο ομιλητής δεν λέει ανοιχτά για τί πράγμα μιλά δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Αναγκαζόμαστε να γράφουμε πράγματα όπως "εκτιμάται ότι". Κι η πιθανότητα να έχουμε καταλάβει λάθος κάποια πράγματα υπάρχει όπως κι η πιθανότητα να τα περιγράφουμε λανθασμένα. Είναι αδύνατον να τα αφηγηθούμε όλα αλλά είμαστε υποχρεωμένοι να πουμε τα πράγματα που κάνουν θόρυβο κι έχουν απήχηση.

Neşe İdil: Λέξεις που χρησιμοποιούν διαρκώς οι πολιτικοί όπως οι χαρακτηρισμοί "ποταπός", "άτιμος", "τιποτένιος" (alçak,namussuz, şerefsiz, namert) δεν έχουν αντίστοιχες από την άλλη πλευρά. Εκτός αυτού είναι πολύ δύσκολο να εξηγήσει κανείς το background των γεγονότων. Έχουμε, για παράδειγμα, στην επικαιρότητα ένα χαρακτήρα ονόματι “Yeliz” κι έχει μια είδηση σχετικά με τον βουλευτή που αναφέρεται ως “Yeliz” του στυλ "Έκανε επιτοίχια πλάκα στην ιστορική κρήνη με το όνομα του πατέρα του". Ποιός είναι τώρα ο “Yeliz”, και γιατί έγραψε το όνομα του πατέρα του, και γιατί αυτό αποτελεί είδηση ... πώς θα τα εξηγήσεις όλα αυτά; Άλλο ένα παράδειγμα ήταν που βγαίνει ο υπουργός εξωτερικών και λέει για την Ολλανδία "τί είδους τουλίπα είσαι συ;" Τί να πεις τώρα; Αν επιχειρήσεις να εξηγήσεις την παραπομπή στην τουλίπα, είναι πρόβλημα, ντροπής πράγματα δηλαδή.