Μετακεμαλισμός : μια εισαγωγή στο θέμα

του İlker Aytürk: αποσπάσματα από ένα άρθρο του, που μας βοηθούν να βάλουμε σε μια σειρά την ιστορία της Τουρκίας

Σε ένα άρθρο μου που δημοσιεύτηκε στα 2015 στο περιοδικό Birikim, είχα ορίσει τον Μετακεμαλισμό ως "ένα σύνολο ιδεών που πρόβαλαν οι πιο σημαντικοί κοινωνικοί επιστήμονες στην Τουρκία στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ένα σύνολο το οποίο διέδοσαν διανοούμενοι, δημοσιογράφοι, επιστημονικά ιδρύματα κι εκδοτικοί οίκοι", ως "μια λανθασμένη διάγνωση επί του άλυτου ζητήματος της κηδεμονίας της δημόσιας ζωής στη χώρα". Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, οι Şerif Mardin, Mete Tunçay, Erik Jan Zürcher, Nilüfer Göle, Taha Parla, Levent Köker κι άλλοι Μετακεμαλιστές με πανεπιστημιακή προέλευση, είχαν ταυτίσει το στρατιωτικό καθεστώς που ορθώθηκε μπροστά τους, με το πραξικόπημα της 12 Σεπτέμβρη 1980, με τον Κεμαλισμό.

Προχωρώντας την εν λόγω ταύτιση ένα βήμα παρακάτω συνέδεσαν την αδυναμία εκδημοκρατισμού της Τουρκίας κατά τον 20ο αιώνα, με τις πολιτικές και τις νοοτροπίες Κεμαλιστών και Ενωτιστών [İttihatçı] κατά τα 1908-1950. Κάνοντας αυτήν την σύνδεση, παρέβλεψαν το γεγονός ότι οι τουρκόφωνοι λαοί διοικήθηκαν πάντα σε όλη την ιστορία - δηλαδή προ του 1908 - από ελιτίστικα κι αυταρχικά καθεστώτα κι ότι η συμβολή δεξιών κυβερνήσεων από τα 1950 και μετά στον εκδημοκρατισμό, ήταν ρηχή. Σύμφωνα με τους Μετακεμαλιστές, η περίοδος της Δημοκρατίας [Cumhuriyet] είναι αμαρτωλή, αυτή γεννήθηκε, κατά τον όρο του Sevan Nişan, ως μια "λάθος δημοκρατία" [yanlış cumhuriyet] κι ο πυρήνας του αυταρχισμού έπρεπε να αναζητηθεί στην περίοδο μεταξύ 1908 και 1950. Τα επιχειρήματα γεννήθηκαν και κυκλοφόρησαν αρχικά εντός πανεπιστημίων, και διαδόθηκαν με ταχύτητα από τη δεκαετία του 1990 τόσο στα έντυπα και ηλεκτρονικά ΜΜΕ, όσο και σε επιστημονικά ιδρύματα. Με τη σειρά της, η άνοδος του ΑΚΡ στα 2003 στην εξουσία επέτρεψε στο Μετακεμαλικό υπόδειγμα [paradigma] να πάρει την ιδεολογική ηγεμονία. Τη διαδικασία αυτή αφηγήθηκα λεπτομερειακά στο άρθρο μου που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Birikim.

Από το 2015 ως σήμερα είχα την ευκαιρία να μοιραστώ και να παρουσιάσω την κριτική μου στον Μετακεμαλισμό από πολλά και διαφορετικά μέσα ή βήματα. Οι συζητήσεις κι οι ενστάσεις που γίνονται σε κάθε παρουσίαση και στα επιχειρήματα που προβάλλω, εστιάζουν κυρίως σε δύο σημεία:

1ον: Ποιό το νόημα της έμφασης που δίνεται στη δεκαετία του 1980 και στα επόμενα χρόνια από τη στιγμή που οι λογαριασμοί με τον Κεμαλισμό δεν άνοιξαν μετά από το 1980; Οι μεταρρυθμίσεις του αποτέλεσαν αντικείμενο ανηλεούς κριτικής ήδη από τη δεκαετία του 1930 κιόλας κι οι κριτικές αυτές αυξάνονταν κατά κύματα μετά από τα 1950.      

2ον: Έχει ο Μετακεμαλισμός τη συνοχή που απαιτεί ο ορισμός του ως υπόδειγμα; Λέγοντας 'Μετακεμαλιστές' δεν βάζουμε σώνει και καλά κάτω από την ταμπέλα αυτήν πολλούς πολιτικούς, δημοσιογράφους, διανοουμένους και πανεπιστημιακούς που δεν μοιάζουν μεταξύ τους κι έχουν διαφορετικό παρελθόν και ιδιοσυγκρασία;

Ξεκινώντας από την πρώτη ένσταση, θεωρώ ότι το πνιγηρό πολιτικό κλίμα που δημιουργήθηκε με το πραξικόπημα του 1980, άνοιξε το δρόμο για ένα όλως διόλου νέο κύμα κριτικής στον Κεμαλισμό και την πρώιμη Δημοκρατική περίοδο. Αναμφίβολα το νέο καθεστώς κι οι μεταρρυθμίσεις αποτελούσαν αντικείμενο ανοιχτής ή και καλυμμένης κριτικής ήδη από την μονοκομματική περίοδο κι όσο ζούσε ο Ατατουρκ. Για παράδειγμα, έχουμε τον Nihal Atsız στη δεκαετία του 1930, τον Necip Fazıl Kısakürek  και το Κίνημα της Μεγάλης Ανατολής [Büyük Doğu Hareketi] στη δεκαετία του 1940. Από τη δεκαετία του 1950, οι δόσεις κριτικής θα γίνουν ακόμα πιο σκληρές και θα διαδοθούν μεταξύ διανοουμένων και λαϊκής βάσης.

Με το σχηματισμό κομμάτων μεταξύ ακροδεξιάς και ακρο-αριστεράς στη δεκαετία του 1960, οι κριτικές στη Δημοκρατία αποκτούν ποικιλομορφία. Από τη μία έχουμε τον γνωστό ισλαμιστικό φθόνο, από την άλλη, τις ενστάσεις της άκρας αριστεράς. Δίπλα στο αίτημα για μεταπολίτευση του Τουρκικού Εργατικού Κόμματος, μπορούμε να βάλουμε την πολιτικό-οικονομική τάση της οποίας το πιο γνωστό όνομα ήταν ο İdris Küçükömer κι οι μαθητές του τα επόμενα χρόνια: είχε βάση τη Σχολή Οικονομικών Επιστημών του Πανεπ. της Κων/πολης και ηγέτη τον Kemal Tahir, και για την περίοδο της δεκαετίας του 1970, μπορούμε να προσθέσουμε το περιβάλλον του περιοδικού Birikim που είχε μεγάλη επιρροή. Παρόλο που γνωρίζω κι αποδέχομαι όλες αυτές τις κριτικές στη Δημοκρατία, ισχυρίζομαι ότι δεν μπορεί να γίνει λόγος περί Μετακεμαλισμού στην περίοδο προ 1980 κι ότι οι μετά το 1980 κριτικές απέκτησαν μια αυθεντική κατεύθυνση.

Τα κινήματα που απαρίθμησα πιο πάνω λογαριάστηκαν με τον Ατατούρκ, τον Κεμαλισμό με την μονοκομματική περιόδο μόνα τους, χωρίς να αναζητούν συμμαχίες, πάντα μέσα στα δικά τους στενά πλαίσια. Παρόλο που έβρισκαν έναν κοινό τόπο στον ισχυρισμό περί "λάθους δημοκρατίας", δεν προέκυψε ποτέ κάποια ένωση ή μια πρωτοβουλία συνασπισμού σε ένα κοινό μέτωπο. Μπορούμε ακόμα να ισχυριστούμε ότι αυτό δεν ήταν καν δυνατόν διότι όσοι είχαν πρόβλημα με τη Δημοκρατία [Cumhuriyet] ήταν στην πραγματικότητα εχθροί μεταξύ τους, ο ένας με τον άλλον. Δεν μπορούμε καν να φανταστούμε σαν συνοδοιπόρους τους Nihal Atsız και Necip Fazıl Kısakürek, και με τον ίδιο τρόπο τα διαφορετικά ρεύματα εντός άκρας αριστεράς μάχονταν το ένα το άλλο ήδη προ της περιόδου της Δημοκρατίας. Το κλίμα που δημιουργήθηκε όμως μετά από το πραξικόπημα του 1980, έβγαλε στο προσκήνιο τον συνασπισμό που εγώ ονόμασα Μετακεμαλισμό.

Από τότε, κριτικές στη Δημοκρατία [Cumhuriyet] που δεν συνδυάζονταν μεταξύ τους και κυκλοφορούσαν ως αυτή τη μέρα του 1980 σε διαφορετικούς διαδρόμους, ενώθηκαν. Από τότε άλλαξε κι η ποιότητα κι η ποσότητά τους. Για πρώτη φορά μπήκαν εθελοντικά κάτω από την "ομπρέλα" της οποίας ηγήθηκε και καθόρισε τη διάλεκτο και το θεσμικό πλαίσιο η Φιλελεύθερη Αριστερά, οι Ισλαμιστές και το Κουρδικό Κίνημα. Η απόπειρα αυτή συγκρότησης κοινού μετώπου κι η εμπειρία της συμμαχίας δεν είχαν προηγούμενο. Ομάδες ή γκρουπ που ζούσαν ως αυτή τη μέρα καθένα στις δικιά του απομονωμένη νησίδα, άρχισαν να συναντιούνται, να συζητούν και να γράφουν σε κοινά περιοδικά και για τους ίδιους εκδοτικούς οίκους. Η χρηματοδότηση του σχεδίου, των δραστηριοτήτων και των εκδόσεων αυτού του συνασπισμού προήλθε από το Κίνημα του Γκιουλέν (εδώ έρχεται κατευθείαν στο μυαλό η Πλατφόρμα Abant) και το ίδρυμα TESEV. Με την υποστήριξη της μερίδας εκείνης του επιχειρηματικού κόσμου, που είχε έδρα στην Κωνσταντινούπολη, το κίνημα της Νέας Δημοκρατίας [Yeni Demokrasi Hareketi] απέκτησε κόμμα κι η κριτική στη Δημοκρατία [Cumhuriyet] απέκτησε περισσότερη ορατότητα, μεγαλύτερη θέση στο δημόσιο χώρο. Φυσικά, μεγαλύτερος πολιτικός φορέας του Μετακεμαλισμού, θα γινόταν μετά από το 2002 το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Η αυθεντικότητα του Μετακεμαλισμού βρισκόταν - μέχρι να χωρίσουν οι δρόμοι της Φιλελεύθερης Αριστεράς, Ισλαμιστών και Κουρδικού Κινήματος, και να σκορπίσει ο συνασπισμός αμέσως μετά από τις Διαδηλώσεις του Γκεζί στα 2013 - στο γεγονός ότι όλες οι κριτικές στη Δημοκρατία ήταν συγκεντρωμένες κάτω από μία στέγη μεταξύ 1980 και 2013.

Αναφορικά με τη δεύτερη ένσταση και, συγκεκριμένα, ως προς το ερώτημα της εσωτερικής συνοχής του Μετακεμαλισμού, είναι δυνατόν να βάλουμε στο ίδιο τσουβάλι ανθρώπους όπως, για παράδειγμα, τον Şerif Mardin, τον Taha Parla και την Ayşe Hür, τον Mete Tunçay με τον Cemil Koçak και τον Mustafa Armağan, Nükhet Sirman και Hilal Kaplan;

Θα επιμείνω και σε αυτό το θέμα. Αν επιχειρήσουμε να ορίσουμε, εκκινώντας από μια βεμπεριανή οδό, έναν ιδεότυπο του Μετακεμαλισμού, θα δούμε ότι οι Μετακεμαλιστές είναι ομοϊδεάτες, παρά τις κάθε είδους τις διαφορές μεταξύ τους, πάνω σε δύο βασικά σημεία. Πρόκειται για τη διάγνωση που έκαναν στο πρόβλημα αδυναμίας εκδημοκρατισμού της Τουρκίας αλλά και για τη μέθοδο θεραπείας που πρότειναν. Είναι επειδή συμφώνησαν πάνω σε αυτά τα δύο θεμελιώδη σημεία που μπορώ και βάζω κάτω από την ομπρέλα "Μετακεμαλισμός", αφενός, ανθρώπους όπως οι Mardin, Tunçay, Sirman ή Göle (που έκαναν τα πιο εκλεπτυσμένα επιχειρήματα του Μετακεμαλισμού, στα οποία συμφώνησα κι εγώ), αφετέρου, άλλους που έδωσαν υλικό στους πιο κοινότοπους και μη επιστημονικούς πολιτικούς λόγους [discourses].

Το πρώτο σημείο πάνω στο οποίο συμφωνούν οι Μετακεμαλιστές είναι η διάγνωση περί αδυναμίας εκδημοκρατισμού της Τουρκίας. Έχει θεμελιωθεί κατά τρόπον εσφαλμένο. Από τις εντάσεις μεταξύ στρατιωτικών - πολιτικών ως την καταπίεση που υφίστανται Κούρδοι και μειονοτικές ομάδες, από τον εκτοπισμό του Ισλάμ εκτός δημόσιου χώρου ως τη γραφειοκρατική κηδεμονία, όποια πέτρα κι αν σηκώσει κανείς, θα βγουν Κεμαλισμός κι Ενωτιστές [İttihatçı]. Η πηγή κάθε σημερινού ή επίκαιρου προβλήματος είναι οι λανθασμένες πολιτικές της περιόδου 1908-1950. Είτε δεν χρειάζεται να ψάξει κανείς για αίτια προ 1908 και μετά το 1950, είτε αγγίζει κανείς λίγο παράγοντες εκτός Ενωτισμού και Κεμαλισμού για να τους ξεπεράσει και να υποτιμήσει τη σημασία τους. Η εν λόγω παραδοχή, μπορώ να πω και προκατάληψη, έχει μετατραπεί σε ακαδημαϊκό σλόγκαν από τα 1980 ως τα 2013 κι είναι χειροπιαστή σε χιλιάδες άρθρα και βιβλία. Μετά από τις διαδηλώσεις του Gezi γίνεται ολοένα και περισσότερο αντικείμενο προβληματισμού.

Το δεύτερο και πιο σημαντικό σημείο πάνω στο οποίο συμφωνούν οι Μετακεμαλιστές, είναι η μέθοδος θεραπείας, δηλαδή, η συνταγή που προτείνουν για τη δυνατότητα μελλοντικού εκδημοκρατισμού της Τουρκίας. Σύμφωνα με τη συνταγή τους, η θεραπεία πρέπει να γίνει σε δύο στάδια. Στο πρώτο στάδιο πρέπει να δούμε μια διαδικασία κάθαρσης, να εκτεθούν τα λάθη που έγιναν με ή χωρίς ακαδημαϊκή συμβολή από τα 1908 ως τα 1950, να γίνει μια διύλιση και να εξασφαλιστεί μια δικαιοσύνη για κάθε αίσθημα. Στο δεύτερο στάδιο τα δύο μεγάλα γκρουπ "που περιθωριοποιούσε διαρκώς η Κεμαλική Δημοκρατία", αφού "οι κεμαλικές γραφειοκρατικές ελίτ" δεν ξεκίνησαν καμία διαδικασία εκδημοκρατισμού, οι λαϊκές μάζες Κούρδων και Συντηρητικών-Θρησκευόμενων θα πορευτούν ως νέοι ιδρυτές από την περιφέρεια προς το κέντρο και θα ρίξουν τα θεμέλια μιας νέας Δημοκρατίας υπέρ της ισότητας και των ελευθεριών. Η Μετακεμαλική αυτή παραδοχή που αναθέτει στο Κουρδικό Κίνημα και το ΑΚΡ μια αποστολή μετασχηματισμού-εκδημοκρατισμού, βρίσκεται πλέον σήμερα σε σημείο τέτοιο που κανείς δεν μπορεί να την υπερασπιστεί κατά τη γνώμη μου.

για το πρωτότυπο άρθρο στα τουρκικά İlker Aytürk, "Post-Kemalizm Nedir? Post-Kemalist Kimdir? Bir Tanım Denemesi", 2019, Varlık dergisi [Τί είναι ο Μετακεμαλισμός; Ποοί είναι Μετακεμαλιστές; Μια απόπειρα ορισμού]