Κεμαλισμός, Ερντογαν και οικονομία

της Zia Weise : μια λατρεία που διαρκεί σχεδόν έναν αιώνα για τον ιδρυτή της μοντέρνας Τουρκίας αντικαθίσταται από ένα δόγμα που διαμορφώνεται από τον πρόεδρό της

Μια λατρεία που διαρκεί σχεδόν έναν αιώνα για τον πατέρα της μοντέρνας Τουρκίας αντικαθίσταται από ένα δόγμα που επικεντρώνεται και διαμορφώνεται από τον σημερινό της  πρόεδρο.

Στις αρχές Δεκεμβρίου [2016], ο πρόεδρος της Τουρκίας αισθάνθηκε υποχρεωμένος να μετατοπίσει το επίκεντρο των ομιλιών του από τις σχεδόν καθημερινές καταγγελίες εναντίον των πολιτικών του αντιπάλων, των κριτικών που δέχεται και της τρομοκρατίας, στο ζήτημα της οικονομίας. Η τουρκική λίρα, ήδη ασταθής μετά από ένα χρόνο εγχώριας αναταραχής, χτυπούσε κάθε μέρα νέα ρεκόρ πτώσης. Οι λόγοι της πτώσης του εθνικού νομίσματος δεν είναι δύσκολο να κατανοηθούν: μήνες βομβιστικών επιθέσεων, απόπειρα πραξικοπήματος, ένταση με την Ευρωπαϊκή Ένωση και ενταικοποίηση της καταστολής έχουν βάλει την οικονομία της Τουρκίας σε ενα σπιραλ που κινείται προς τα κάτω. Αφού ο Donald Trump κέρδισε τις εκλογές στις ΗΠΑ, επηρεάζοντας τις αναδυόμενες αγορές με άσχημο τρόπο, η τουρκική λίρα πήγε χειρότερα κι από το μεξικανικό πέσο.

Ο Ρετζέπ Ταγίπ Έρντογαν είχε όμως διαφορετική άποψη. "'Ενας", είπε, "προσπαθεί να να αναγκάσει τη χώρα να γονατίσει μέσω οικονομικού σαμποτάζ". Με τα λόγια του προέδρου, οι οικονομικές δυσκολίες αναμίχθηκαν στο αφήγημα που προωθούσε η κυβέρνηση από το καλοκαιρινό πραξικόπημα κι έπειτα, ότι σκοτεινές δυνάμεις συνωμοτούν για να λυγίσουν την Τουρκία.

Η ερειστική αυτή ρητορική ακούγεται τόσο συχνά που ενίσχυσε κι άλλο τις αμφιβολίες των επενδυτών και την ανησυχία στην Ευρώπη για την Τουρκία. Κατα το πλείστον, η ρητορική αυτή προβλέπεται μόνο για εσωτερική κατανάλωση: το παραμύθι ενός έθνους που βρίσκεται υπό την επίθεση εξωτερικών κακών δυνάμεων - είτε είναι τρομοκράτες, είτε συνωμότες πραξικοπήματος είτε το συχνά αναφερόμενο "λόμπυ των επιτοκίων" - προβάλει τον Ερντογάν ως τον μόνο ικανό αρχηγό να υπερασπιστεί την Τουρκία και ταυτόχρονα ενισχύει την δύναμή του. Το αφήγημα λειτουργεί ακόμα κι ως ραχοκοκκαλιά μιας κολοσιαίας μετατόπισης στην Άγκυρα βοηθώντας στην αντικατάσταση της επίσημης ιδεολογίας την Τουρκία, που μετρά περίπου 100 χρόνια, του Κεμαλισμού που παίρνει το όνομά του από τον Μουσταφά Κεμαλ Ατατουρκ, τον ιδρυτή της σύγχρονης κοσμικής πολιτείας, από μια ιδεολογία που διαμορφώνεται από τον Ερντογάν και εστιάζει στον ίδιο. 

"Ο κεμαλισμός ήταν ένας όδικος χάρτης για όλο τον έθνος, όπως είχε διαμορφωθεί. Η εποχή εκείνη έχει λήξει προ πολλού. Οι άνθρωποι ακόμα λατρεύον τον Ατατουρκ αλλά η ηγεμονία του κεμαλισμού έχει τελειώσει" λέει ο συγγραφέας κι αρθρογράφος Mustafa Akyol. 'Έχει αντικατασταθεί από τον Ερντογανισμό". Το πρόσωπο το  Μουσταφά Κεμαλ με τον τιμητικό τίτλο Ατατουρκ που σημαίνει "πατέρας των Τούρκων", στολίζει κέρματα και χαρτονομίσματα, σπίτια και γραφεία, σχολεία και δημόσιες πλατείες κι είναι αδίκημα να προσβάλει κανείς τη μνήμη του. Όρισε το νέο τουρκικό έθνος ως κοσμικό και εκδυτικισμένο καταργώντας το χαλιφάτο και αντικαθιστώντας το αραβικό αλφάβητο με λατινική γραφή για να αναφέρουμε μερικές από τις μεταρρυθμίσεις που "σκούπισαν τα πάντα".

Ο Ερντογάν είχε προ καιρού τη φιλοδοξία να ξεπεράσει τον Ατατούρκ ως ο πιο λατρεμένος ηγέτης στη χώρα παίρνοντας αποστάσεις από τα ιδεώδη του ιδρυτού της κι υπογραμμίζοντας την Οθωμανικής και Ισλαμική κληρονομιά της Τουρκίας ως πιο σημαντική από την πρόσφατη κοσμική της ιστορία.

[Getty Images]

Ο Ερντογαν έκανε ακόμα συνεπείς μεταρρυθμίσεις για χρόνια μεταμορφώνοντας την οικονομία, μειώνοντας την [πολιτική] δύναμη των στρατιωτικών, παραχωρώντας πολιτικά και πολιτισμικά δικαιώματα που δεν δίνονταν για χρόνια στην κουρδική μειονότητα. Το αφήγημά του όμως στερούνταν ενός ιδρυτικού μύθου πίσω από τον οποίον οι Τούρκοι θα μπορούσαν να στοιχηθούν, μια μεγάλη νίκη σαν τον επιτυχημένο αγώνα για την ανεξαρτησία που έδωσε ο Ατατουρκ. Αυτό άλλαξε στις 15 Ιούλη όταν οι Τούρκοι πορεύτηκαν εναντίον αρμάτων μάχης και νίκησαν ένα στρατιωτικό πραξικόπημα. Η απόπειρα αυτή, όπως κατάλαβε φαίνεται ο Ερντογάν, ήταν ένα "θείο δώρο", μια νίκη φορτωμένη με σύμβολα που θα του επέτρεπε να να αναδιαμορφώσει τη χώρα.

Το πραξικόπημα κατέληξε να γίνει μια ενοποιητική δύναμη τουλάχιστον μέχρι το κύμα απολύσεων και συλλήψεων να ρίξει τη διάθεση. Εικόνες με σημαίες, άρματα και μάρτυρες απλώθηκαν για βδομάδες στο media που ήταν υπέρ και κατά της κυβέρνησης, το έθνος πενθούσε τους νεκρούς και γιόρταζε την αποτυχία του πραξικοπήματος. Ακόμα κι η αντιπολίτευση στοιχήθηκε πίσω από την δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση Ερντογάν. "Ο εθνικός μύθος που δημιουργήθηκε μόλις την 15 Ιούλη είναι ότι αυτό το γεγονός αποτελεί τον δεύτερο αγώνα ανεξαρτησίας" λέει η Asli Aydintasbas, εταίρος στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή Εξωτερικών Σχέσεων. "Ερντογάν, μεγένθυνση της Τουρκίας, ανεξαρτησία της Τουρκίας - όλα αυτά ανακατεύτηκαν σε αυτήν την εθνική μυθολογία".

Πρόκειτο για το αφήγημα που έλειπε από τις φιλοδοξίες Ερντογαν για μια "Νέα Τουρκία", το όραμά του για μια ευημερούσα χώρα με τον ίδιο να είναι ο εκτελεστικός της πρόεδρος. Μαζί με την έννοια ενός "αγώνα ανεξαρτησίας", η ιδεολογία Ερντογάν έχει ακόμα ένα κοινό στοιχείο με τον κεμαλισμό - την προσωπολατρεία. Εδώ τελειώνουν οι ομοιότητες.

Ενώ ο Ατατούρκ εκδυτικοποιούσε την τουρκική κοινωνία, ο Ερντογάν βλέπει τη Δύση και την κοινωνικο-οικονομικής της οργάνωση με καχυποψία. ο Ερντογαν ενθαρρύνει την νοσταλγία για την Οθωμανική εποχή, πράγμα που ο Ατατούρκ κοιτούσε υποτιμητικά. Κι αντίθετα με τον Ατατουρκ που πρόηδρευσε ενός μονοκομματικού καθεστώτος, ο Ερντογάν βλέπει το κράτος ως μια πολυκομματική δημοκρατία - ένα καθεστώς όμως χωρίς ανεξάρτητους θεσμούς όπου αρκεί μόνο να κερδίσει κανείς τις εκλογές για να διοικήσει.

Ο Ισλαμισμός είναι άλλος ένας ισχυρός παράγοντας. Οι κεμαλικοί, η κοσμική ελιτ της Τουρκίας, άσκησαν επι μακρόν καταστολή πάνω στην ανοιχτή εκδήλωση θρησκευτικού συναισθήματος απαγορεύοντας για παράδειγμα την ένδυση με θρησκευτικά σημάδια στο δημόσιο χώρο και την μαντίλα για γυναίκες που μπαίνουν στο πανεπιστήμιο. Ο Ερντογαν που φυλακίστηκε για μικρό διάστημα στα 1999 για την απαγγελία ενός ισλαμικού ποιήματος, δεν έδωσε μόνο χώρο να ακουστούν οι ευλαβείς πολίτες της χώρας όταν ήρθε στην εξουσία αλλά έφερε τα πάνω κάτω καθιστώντας τους διοικούσα ελιτ. Εκτός όμως του ισλαμικού στοιχείου, η ερντογανική ιδεολογία δεν είναι και τόσο μοναδική στο είδος της.

"Η ιδέα ενός ισχυρού ηγέτη που έχει την υποστήριξη του λαού εκείνου που δεν βρισκόταν παραδοσιακά στο κέντρο της εξουσίας, εκθρονίζει την ελιτ, παίρνει τον έλεγχο και κάνει τον εαυτό του ενσάρκωση του έθνους - την βλέπεις κι αλλού", λέει ο Τούρκος αρθρογράφος Akyol. "Έχουμε εδώ βασικά μια ιστορία λαϊκισμού".

Κι ο Ερντογαν είναι δημοφιλής στην Τουρκία. Αμέσως μετά από το πραξικόπημα, η δημοφιλία του χτύπησε νέα υψηλά. Απέκτησε πλεόν τη σιγουριά ότι θα κέρδιζε άνετα αν γινόταν σύντομα ένα δημοψήφισμα υπέρ ή κατά ενός εκτελεστικού προέδρου και της ενίσχυσης των αρμοδιότήτων του. Τον Δεκέμβρη αυτόν [2016], η κυβέρνηση έφερε μια πρόταση για νέο σύνταγμα και πρότεινε τη διενέργεια δημοψηφίσματος για το ερχόμενο καλοκαίρι [2017].

Η ρητορική έχει όμως και παράπλευρες συνέπειες. Η νοσταλγία Ερντογαν για την οθωμανική εποχή κι η υποτιμητική του ματιά προς την ισχύοσα παγκόσμια τάξη βασίζεται πάνω σε μια βίαια φύση: η καταδίκη του εξαναγκασμού για την εγκατάλειψη οθωμανικών εδαφών έχουν εξοργίσει γείτονες όπως η Ελλάδα και το Ιράκ. Κι οι επενδυτές δεν εντυπωσιάζονται: κάθε φορά που ο Ερντογάν κατηγορεί εξωτερικές δυνάμεις ή τα υψηλά επιτόκια, η λίρα παραπατά λίγο περισσότερο. Το 2016, ένα έτος αναταραχής, μπορεί να ανέβασαν τον πρόεδρο σε επίπεδα Ατατουρκ στο μυαλό πολλών Τούρκων, αλλά η χειμαζόμενη οικονομία απειλεί τις επιτυχίες Ερντογάν κι ενδεχομένως τη διατήρηση της εξουσίας.

"Η δημοφιλία Ερνογαν πατά σε αρκετούς πυλώνες - στην ιδεολογία του και το Ισλαμ, αλλά και στο ότι ανέβασε τα στανταρ της καθημερινής ζωής του μέσου Τούρκου" λέει ο Akyol . "Η αχίλλειος πτέρνα του είναι η οικονομία".