Το σύνδρομο των Σεβρών: μια εισαγωγή

της Dorothee Schmid: πάνω σ’ένα διαρκές θέμα της σύγχρονης τουρκικής συλλογικής συνείδησης

Το Turkey Today μεταφράζει επιλεγμένα αποσπάσματα από το μακροσκελές άρθρο της Γαλλίδας ερευνήτριας. Για να το διαβάσετε ολόκληρο στα αγγλικά ακολουθείστε τον παραπάνω σύνδεσμο.

Προβληματισμός ανακύπτει πάνω σ’ένα διαρκές και θεμελιώδες ιστορικό θέμα της σύγχρονης τουρκικής συλλογικής συνείδησης: τη Συνθήκη των Σεβρών, της οποίας οι μονόπλευρες ρήτρες επιβλήθηκαν στην Αυτοκρατορία το 1920 από τις νικήτριες χώρες. Μια συνθήκη-φάντασμα που αντικαταστάθηκε το 1923 από τη Συνθήκη της Λωζάνης, αλλά παραμένει η αφετηρία ενός αντανακλαστικού φόβου μεταξύ των Τούρκων: ο τρόμος της προδοσίας και του φόβου, που αναφέρεται συνήθως με  την έκφραση το «σύνδρομο των Σεβρών».

Οι άπειρες παραλλαγές στην τουρκική πολιτική ρητορική γύρω από το θέμα των Σεβρών φαίνονται σήμερα πολύ αναχρονιστικές, κι όλο και περισσότερο χωρίς επαφή με την πραγματική ισορροπία δυνάμεων, τόσο περιφερειακά όσο και μέσα στην Τουρκία. Το αρχικό τραύμα, το οποίο δεν ξεπεράστηκε ποτέ, και η μνήμη του οποίου καλλιεργήθηκε από διαδοχικές πολιτικές γενιές, διαιωνίζει μια εμμονή με την ασφάλεια στην Τουρκία. Η επιβίωση του συνδρόμου και η τακτική εκμετάλλευσή του από ορισμένους παίκτες στο κυβερνητικό σύστημα είναι τελικά ενδεικτικά των εμποδίων για την τουρκική δημοκρατία η οποία περιορίζονταν για πολύ καιρό σε μια παρανοϊκό αυτο-απομόνωση.

[…]

Η Τουρκία χτίστηκε ανάμεσα στην υπερηφάνεια για την εθνική νίκη και το απόλυτο τραύμα της πραγματικής και της φαντασιωμένης απώλειας της αυτοκρατορίας. Ο Κεμάλ, ο οποίος έγινε Ατατούρκ (πατέρας των Τούρκων), ίδρυσε τη νέα χώρα σε μια αντιφατική διπλή κίνηση πολιτικού αποκλεισμού απέναντι στην Ευρώπη κι επιτάχυνε την εκδυτικοποίηση των θεσμών και των συνηθειών. Η Τουρκία στρατοπέδευσε στο κατώφλι μιας ηπείρου που θα βυθιζόταν ξανά. Έβλεπε επανειλημμένα τα γεγονότα από τα οποία έφευγε μακριά μέσα σ’έναν καλά συντηρημένο εφιάλτη.

[…]

Ο Ο Hamit Bozarslan συνόψισε την τριπλή καταστροφή που υποστήριξε από το 1919 την Κεμαλιστική αντίδραση, με τον εξής τρόπο: εισβολή από ξένους, προδοσία από τις χριστιανικές μειονότητες και προδοσία από την ίδια την οθωμανική ελίτ. Η εθνική αφήγηση που προέκυψε - θαυμάσιο παράδειγμα είναι ο Nutuk, η μακρά ομιλία που έκανε ο Gazi Μ. Κεμάλ ενώπιον του τουρκικού κοινοβουλίου τον Οκτώβριο του 1927 - ενσωμάτωσε αυτά τα στοιχεία σύμφωνα με μια απλή ιστορική γραμμή για να αντλήσει ένα πολιτικό όραμα που ανανέωσε όσο και προστάτευσε τη χώρα. Αναγκαστικός εκσυγχρονισμός, κρατικός έλεγχος, πολιτιστική ομογενοποίηση και έπαινος του εθνικού τουρκικού χαρακτήρα ήταν τα θεμέλια της κεμαλιστικής προοδευτικής ουτοπίας. Ίσως να διέφερε από τις φασιστικές ιδεολογίες της εποχής του μόνο σε ένα σημείο: δεν ήταν ιμπεριαλιστικός. Το παράδοξο του ζεύγους Σεβρές-Λωζάνη παρέμεινε. Πράγματι, ήταν η τρέλα της Αυτοκρατορίας που προκάλεσε την τουρκική αντίσταση.

[…]

Ενώ είναι δύσκολο να εντοπιστεί η ακριβής προέλευση του όρου «σύνδρομο των Σεβρών», ο οποίος έχει περάσει στην καθημερινή γλώσσα στην Τουρκία και αποτελεί ακόμη κι αντικείμενο δημοσκοπήσεων, ο χρόνος της εμφάνισής του και η ιστορική του εξέλιξη τεκμηριώθηκαν σχολαστικά από την τουρκο-αμερικανίδα ιστορικό Fatma Müge Göcek. Περιγράφει τη σταδιακή μετάβαση από έναν αρχικό φόβο που ήταν ριζωμένος στην ιστορική πραγματικότητα, προς ένα σύστημα πεποιθήσεων σε μεγάλο βαθμό παρανοϊκό κατά την Κεμαλιστική Τουρκία, το οποίο συνεχίζεται μέχρι σήμερα αλλάζοντας οριακά.

Στο επίκεντρο της διαδικασίας βρίσκονται η αναγνώριση κι ο προσδιορισμός του εχθρού. Η έκφραση του συνδρόμου μπορεί να φανεί σε όλες τις κατηγορίες που γίνονται τακτικά κατά της ξένης πίεσης, από πολιτικούς, το στρατό ή ορισμένους διανοούμενους οι οποίοι θυμούνται παρελθόντα βάσανα ή προειδοποιούν ενάντια "νέων Σεβρών". Οι μειονότητες, σε συνδυασμό με τους Δυτικο-Ευρωπαίους και τη Ρωσία, μπορούν ακόμη και να μετατραπούν με τις υπονομευτικές προσπάθειές τους σε εσωτερικό εχθρό. Ο οθωμανικός πολιτισμός και η παράδοση της διαφορετικότητας, που έφεραν καταστροφή στους Τούρκους, θεωρούνται ύποπτα ...

Ο ξένος είναι ο πραγματικά κύριος χαρακτήρας αυτής της εμμονής. Ο ορισμός του - στο εξωτερικό - εξελίχθηκε τον 20^ο αιώνα, λαμβάνοντας υπόψη τη νέα διεθνή ισορροπία δυνάμεων και ιδιαίτερα την εσωτερική ισορροπία δυνάμεων. Ο ξένος εχθρός είναι η Δύση, με μια όλο και πιο ευρεία έννοια, ξεκινώντας από τον πυρήνα των ευρωπαϊκών δυνάμεων που εμπλέκονται περισσότερο στην τελική διάλυση της αυτοκρατορίας και την υπόθεση των Σεβρών – δηλαδή η Βρετανία, η Γαλλία και η Ελλάδα. Η Σοβιετική Ρωσία, ένας περιστασιακός σύμμαχος στη δεκαετία του 20, θα συμπεριληφθεί κατά τον Ψυχρό Πόλεμο στο φάσμα των απειλών. Οι Ηνωμένες Πολιτείες συχνά συνδέονται με αυτές, ιδίως όταν υποστηρίζουν τους Κούρδους στη Μέση Ανατολή. Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) σήμερα κατηγορείται τακτικά ότι θέλει να διαλύσει την Τουρκία υποστηρίζοντας υποθετικές αρμενικές ή κουρδικές εδαφικές αξιώσεις. Όσον αφορά τον εσωτερικό εχθρό, η «πέμπτη φάλλαγα» στρατολογεί αρχικά μεταξύ των μειονοτήτων που αναγνωρίζονται στη Συνθήκη της Λωζάνης: Αρμένιους και Έλληνες κυρίως, και Εβραίους πιο πρόσφατα. Οι Κούρδοι εντάχθηκαν στον κατάλογο των προδοτών της Πατρίδας όταν ο αγώνας τους για κοινωνική αναγνώριση μετατράπηκε σε σύγκρουση - η εξέγερση της οποίας ηγείται το Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν (PKK) εναντίον του τουρκικού κράτους από το 1984 τους έβαλε σίγουρα στη σκοτεινή πλευρά της αφήγησης.

[…]

Το σύνδρομο αλλάζει και έτσι επεκτείνεται καθώς αλλάζουν οι συνθήκες, διερχόμενο από σημαντικούς σπασμούς σε περιόδους έντασης ή γεωπολιτικής αναδιάρθρωσης. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Τουρκία βασανίστηκε από τον φόβο πιθανών αξιώσεων στα σύνορά της με υποκίνηση της ΕΣΣΔ. Οι πολιτικές αναταραχές που προκλήθηκαν από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου εγείρουν αργότερα εκ νέου αυτές τις ανησυχίες. Το 2003, η Τουρκία ανησυχούσε ότι η αμερικανική επέμβαση στο Ιράκ θα μπορούσε να αναζωογονήσει τον κουρδικό αποσχισμό. Η κρίση της Συρίας τώρα φέρνει την προσοχή στα σύνορα της Μέσης Ανατολής που απορρέουν από τη συμφωνία Sykes-Picot το 1916 και τροφοδοτεί περαιτέρω τον φόβο μιας νέας Σεβίρης.

[…]

Το σύνδρομο των Σεβρών αναγκάζει την τουρκική πολιτική κουλτούρα να αυτό-περιχαρακώνεται. Πρόκειται για μια αλλοιωμένη κεμαλιστική ιδεολογία επιβίωσης που έχει μολύνει εκτενώς την πολιτική αρένα, μέχρι το σημείο σχεδόν να την στειρώσει και εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη δυσκολία για δημοκρατική πρόοδο στην Τουρκία. Πράγματι, εξασφαλίζει μια επεμβατική κουλτούρα ασφαλείας, κρατώντας τη χώρα μονίμως σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, πράγμα που δικαιολογεί στέρηση ελευθεριών και καταχρήσεις εξουσίας.

[…]

Η εκμετάλλευση του συνδρόμου για τακτικούς σκοπούς έχει γίνει τόσο συνηθισμένη πρακτική στην Τουρκία που μπορεί να γίνει λόγος και για πολιτική παράδοση. Ωστόσο, για να θεραπεύσουμε την εμμονή, δεν αρκεί να την εκθέσουμε: είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε τις αδυναμίες που καθιστούν την εκμετάλλευσή της εφικτή. 

[συνεχίζεται]